Ślady winiarskiej przeszłości regionu znajdziemy w wielu miejscach na Ziemi Lubuskiej. Zarówno w miastach jak i na terenach, gdzie winorośl była uprawiana. Są to przede wszystkim elementy dekoracyjne na elewacjach budynków, charakterystyczne budowle czy zmiany ukształtowania terenu dokonane ludzką ręką. Ze względu na preferowaną od lat, usankcjonowaną prawnie, formę tzw. „wyszynku mieszczańskiego”, nie spotkamy typowych piwnic winiarskich w terenie, gdyż winiarze gromadzili wino – a potem sprzedawali – tam, gdzie mieszkali. Wyjątkiem jest piwnica przy ul. Wodnej w Zielonej Górze. Do naszych czasów zachowało się wiele dekoracji na ścianach budynków, ale stosunkowo mało typowych dla winnic domków winiarskich. Najwięcej tych śladów zachowało się w Zielonej Górze – mieście, gdzie najdłużej były uprawiane winnice do celów przemysłowych.

Zacznijmy od końca – ślady w terenie – tarasowe ukształtowanie zbocza w celu lepszej ekspozycji na słońce krzewów winorośli z zachowaniem dogodnego dostępu do nich. Doskonale zachowane tarasy zauważymy w Gubinie przy ulicy Piastowskiej oraz płynąc Odrą wzdłuż ulicy Bolesława Chrobrego w Krośnie Odrzańskim:

Z lewej: tarasowe ogrody w Gubinie przy ulicy Piastowskiej. Z prawej: tarasy na skarpie w Krośnie Odrzańskim przy ulicy B. Chrobrego. Fot. P. Karwowski

Winnice gubińskie w latach swojej świetności zajmowały nawet 300 hektarów, ale pod koniec XX wieku, w roku 1889 naliczono ich tylko 20 ha. Natomiast w Krośnie było ich znacznie mniej, a największa znana powierzchnia winnic to zarejestrowane w 1900 roku około 92 ha. Tarasy spotkamy znów nad Odrą w Górzykowie, gdzie najlepszym przykładem jest winnica „Winne tarasy”, która swoją nazwę zawdzięcza miejscu, w którym powstała w 2013 roku, a także są wyraźnie widoczne w Zielonej Górze w dolinie Gęśnika:

Z lewej: fragment winnicy „Winne Tarasy” w Górzykowie. Fotografia z archiwum UMWL. Z prawej: tarasowe ukształtowanie zbocza nad Gęśnikiem w Zielonej Górze.

Fot. P. Karwowski

Jeszcze na początku XX wieku na terenie Oberweinberge ponad 40 winiarzy uprawiało prawie 40 hektarów winnic. Północne zbocza nad Gęśnikiem to dawne alten Gebirge – historyczne miejsce, gdzie według Hugo Schmidta powstały pierwsze winnice w Zielonej Górze. Miejsce, które zasługuje na upamiętnienie.

Charakterystyczną budowlą dla krajobrazu regionu winiarskiego są tzw. domki winiarskie. Budowano je na winnicach, z reguły wieńczyły wzniesienie i posiadały szereg funkcji użytkowych. Miały przede wszystkim pomieszczenia gospodarcze, a także zapewniały schronienie osobom strzegącym winnice wraz z możliwością obserwacji terenu, gdyż na niektórych utworzono specjalne tarasy czy galeryjki. Część z nich mogła pełnić funkcje mieszkalne przez cały rok, ponieważ wyposażono je w piece. Wiele z nich było konstrukcji drewnianej i zginęło z krajobrazu wiele lat temu, inne nie przetrwały ostatniej wojny czy czasów budowy nowych osiedli mieszkaniowych. Zachowały się głównie te już murowane, a także jeden tzw. konstrukcji szachulcowej, który obecnie znajduje się w Muzeum Etnograficznym w Zielonej Górze. Według opinii wielu osób – najładniejszy z przedstawicieli obiektów służących winiarstwu i zachowany do dzisiaj. Zadbali o to w latach 80. ubiegłego stulecia lubuscy muzealnicy. Zacytujmy opis budowli, który umieściła w swojej inżynierskiej pracy dyplomowej dotyczącej rekonstrukcji zabytku – Zdzisława Kraśko, inicjatorka przeniesienia obiektu do skansenu:

Budynek położony pierwotnie we wsi Budachów niedaleko Krosna Odrzańskiego, na terenie dawnych zabudowań dworskich, spełniał funkcję niewielkiego magazynku podręcznego na narzędzia i owoce, letniego domku o jednej izbie, doskonałego punktu obserwacyjnego, wreszcie pięknego akcentu architektonicznego. Wzniesiony najprawdopodobniej w XVIII wieku, w stylu barokowym, na planie kwadratu, nie podpiwniczony, na fundamencie kamiennym i podmurówce z cegły pełnej starego typu. Dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, kryty dachem mansardowym, czterospadowym o konstrukcji drewnianej, z mocno wysuniętymi okapami nakrywającymi nadwieszony podcień, z gankiem na piętrze. Konstrukcja domku drewniana, szachulcowa, ściany nośne szkieletowe wypełnione cegłą. Stropy drewniane, belkowe, nagie, przedłużone poza lico muru o szerokość galeryjki, biegnącej wokół budynku, wspartej na zastrzałach łukowych. W części przyziemnej pomieszczenie przystosowane do magazynowania zbiorów, względnie wykonywania wstępnej obróbki owoców. Znalezione na zewnętrznej ścianie ślady świadczą o istnieniu schodów dwubiegowych, drabiniastych, osadzonych w murze i wspartych na słupie drewnianym podpierającym równocześnie podcień. Schody prowadzące na galeryjkę są jedyną drogą komunikacyjną łączącą przyziemie z piętrem. Biorąc pod uwagę istnienie w obiekcie kominków w izbach na parterze i piętrze można sądzić, że tak jak w przypadku podobnych obiektów w Droszkowie, Cigacicach i Zielonej Górze, zarządca lub nadzorujący winnicę mógł w domku czasowo mieszkać.

Z lewej: pierwotna lokalizacja domu winiarskiego w parku dworskim w Budachowie. Źródło: https://zbc.uz.zgora.pl. Z prawej: nowa lokalizacja w Muzeum Etnograficznym w Zielonej Górze – Ochli. Fot. P. Karwowski

Innym ciekawym, ale mniej znanym obiektem winiarskim z terenu województwa, jest odrestaurowany ostatnio barokowy pawilon ogrodowy w Żarach. Zbudowano go na planie ośmioboku i znajduje się na terenie dawnych ogrodów pałacowych. Swoim wyglądem nawiązuje do nieistniejących już w Zielonej Górze domów winiarskich nazywanych potocznie „nabotami”. Tak go opisała Monika E. Drozdek w opracowaniu dotyczącym winnic i wzgórz winnych wybranych majątków magnackich na Dolnych Łużycach: żarska winnica rodziny von Promnitz jest jedną z najbardziej znanych w regionie. Istniała już na początku XVI wieku, na północ od murów miejskich w kompleksie ogrodowym, w skład którego wchodziły: barokowy ogród przy pałacu letnim, bażantarnia oraz winnica. Winnicę założono na kopcu kryjącym pozostałości grodziska. Na jego szczycie wzniesiono pawilon ogrodowy. Dzisiaj po dawnej winnicy Promnitzów pozostały pocztówki z początku XX w., ukazujące domek winny i jedynie zarys tarasów po dawnych uprawach. Winiarstwo w historii gospodarczej Żar nie odegrało znaczącej roli. Należy jednak podkreślić wartość tej niewielkiej winnicy dla historii sztuki ogrodowej regionu.

Z lewej: fragment karty pocztowej z początku XX wieku zatytułowany „Żary. Przy winnicy”. Zbiory Fundacji GMV. Z prawej: Rok 2020. Odbudowany pawilon ogrodowy w parku miejskim. Fot. P. Karwowski

Do naszych czasów zachowało się w Zielonej Górze niewiele domów zbudowanych na winnicach i ich strzegących. Trzech ich typowych przedstawicieli, wzniesionych na podstawie czworokąta znajdziemy na Winnym Wzgórzu – Dom Gremplera z 1818 roku, przy ulicy Zakręt 2 – tzw. dom Büttnera z połowy XIX wieku i przy ulicy Ignacego Krasickiego 25 – tzw. dom Winklera, prawdopodobnie z 1818 roku.

Z lewej: dom winiarski Gremplera, rok 1940. Diapozytyw ze zbiorów K. Czaplińskiego. Z prawej: dom winiarski Gremplera i zabudowania Palmiarni, rok 2019. Fot. P. Karwowski

Kolejny dom, o podstawie czworokąta, wybudowany w 1872 roku przez panią Henriette Koltzhorn, z widocznym tarasem obserwacyjnym znajduje się przy ulicy Ceglanej 3. Z wyglądu mało efektowny, jest przykładem niemieckiego stylu Rohbau wykorzystującego do tworzenia elewacji surową cegłę, a jego winiarską funkcję potwierdziły odnalezione panoramy Zielonej Góry z końca XIX wieku.

Dom winiarski H. Koltzhorn przy ul. Ceglanej 3 w Zielonej Górze w otoczeniu winnic. Fragment panoramy miasta ze zbiorów MZL. Zdjęcie współczesne P. Karwowski

W tym miejscu należy wspomnieć, że zachowały się także – dom winiarski przy ulicy Podgórnej 21 w Krośnie Odrzańskim, którego zdjęcie było eksponowane w „Crossener Kreiskalender” z 1921 roku oraz dom pastora Wilhelma Gabriela Wegenera w Górzykowie, kilkakrotnie wspominany w lokalnej prasie przed II wojną światową. Pastor Wegener to postać o bogatym i ciekawym życiorysie. W latach młodości i studiów w Frankfurcie nad Odrą był przyjacielem Aleksandra Humboldta, z którym później utrzymywał serdeczną wymianę listów. A jako kapelan polowy słynnego berlińskiego regimentu „Gensdarmes” szykującego się do wojny z Austrią – miał okazję poznania Johanna W. Goethego we Wrocławiu w 1790 roku. J. W.Goethe towarzyszył wtedy księciu Karolowi Augustowi z Weimaru – generałowi armii pruskiej, która stacjonowała w miejscowości Ciernie. Odwiedzający winiarski dom Wegenera wspominali znajdujące się w nim podobizny Goethego.

Z lewej: dom winiarski i fragment winnicy W. G. Wegenera w Górzykowie, lata 20. XX wiek. Źródło: https://zbc.uz.zgora.pl. Z prawej: zdjęcie współczesne. Fot. P. Karwowski

Stosunkowo dużo przetrwało do dzisiaj w Zielonej Górze siedzib najważniejszych rodów winiarskich oraz budynków znaczących winiarni i wytwórni winiaków. Niestety, tylko niektóre z nich posiadają akcenty winiarskie na elewacjach. Wyróżnia się tutaj barokowy dom przy Placu Pocztowym 3 – kamienica rodu Seydlów – z płaskorzeźbą kiści winogron w rogu obfitości. To najstarszy winiarski element oprawy sztukatorskiej, jaki spotkamy w mieście.

Z lewej: siedziba rodziny Seydel z końca XVIII wieku. Z prawej: dekoracja sztukatorska nad wejściem do budynku. Fot. P. Karwowski

Bogate zdobienia pochodzące już z lat późniejszych zauważymy na dwóch zakładach przemysłowych, które powstały wspólnie z częścią mieszkalną dla ich właścicieli. To wytwórnia win musujących z 1880 roku Friedricha Briegera przy ulicy Zamkowej 16 i wytwórnia winiaków braci Raetsch wybudowana w 1897 roku przy ulicy B. Chrobrego 3/5. Są one dowodem na identyfikowanie się inwestorów z tradycją miasta.

Z lewej: supraporta nad dawnym wejściem do wytwórni F. Briegera przy ul. Zamkowej 16. Z prawej: dekoracja sztukatorska na budynku dawnej wytwórni braci Raetsch przy ul. B. Chrobrego 5. Fot. P. Karwowski

Ale nie tylko oni to podkreślali, również właściciele nowo powstających w centrum kamienic dawali wyraz swemu zamiłowaniu i umieszczali motywy winorośli w dekoracji architektonicznej domów. Te detale wystroju zewnętrznego budynków mamy rozsiane po całym mieście. To m.in. efekt secesji, której cechy opisał we wstępie do publikacji: „Winiarskie akcenty w architekturze Zielonej Góry” Stanisław Kowalski:

Trwająca na przełomie XIX i XX wieku secesja odrzuciła eklektyczne formy zdobnictwa i uwolniła architekturę od nadmiaru detali. Ne zrezygnowała z jej dekoracji, ale stosowała ją oszczędnie i przyjęła zupełnie nowe wątki, nie wykorzystane dotąd przez sztukę. O ile eklektyzm posługiwał się głównie repertuarem ozdób rodem z antyku (akant, palmeta), to secesja preferowała rośliny rodzime: lilie, słoneczniki, różę, kłosy zbóż itp. W Zielonej Górze pojawił się również motyw wina. […] Zielonogórska architektura XIX-XX wieku upiększona została pełną gamą stosowanych wówczas ozdób.

Z lewej: kartusz zdobiący szczyt budynku przy ul. Fabrycznej 22. Z prawej: płycina z motywami liści i gron winorośli na fasadzie willi Suckera przy ul. H. Sienkiewicza 10. Fot. P. Karwowski

Akcenty winiarskie jako ozdoby sztukatorskie na elewacjach budynków zauważymy również w innych miastach w województwie. Oto kilka przykładów:

Z lewej: dekoracja sztukatorska z motywami winiarskimi na budynku przy ul. Piastowskiej 6 w Gubinie. Fot. Alicja Skowrońska. Z prawej: płycina z motywami winogron na budynku przy ul. Rynek 67 w Żarach. Fot. P. Karwowski

Z lewej: Płycina z płaskorzeźbą przedstawiającą winobranie na fasadzie budynku szpitala przy ul. Zwycięstwa 1 w Sulechowie. Z prawej: dekoracja z motywami liści i gron winorośli na budynku przy ul. Głowackiego 6 w Świebodzinie. Fot. P. Karwowski

Niniejsze opracowanie jest tylko próbą zwrócenia uwagi, jak częste są motywy winiarskie w naszym otoczeniu, gdyż w wielu miejscach na Ziemi Lubuskiej wytwarzano wino. I nie ma więc w tym nic dziwnego, że ślady o tym świadczące spotykamy na każdym kroku. Niektóre z nich, na przykład te na elewacjach budynków, są wyraźnie widoczne a inne, takie jak piwnice, są ukryte. Wydana w 2010 roku „Topografia winiarska Zielonej Góry” Mirosława Kuleby liczy 942 strony, na których opisane są tylko miejsca związane z uprawą winorośli i produkcją wina. Jest dowodem ogromu winiarskiego dziedzictwa stolicy regionu. Do tego dziedzictwa nawiązują także rozrzucone po mieście współczesne rzeźby – winiarek, Bachusa czy św. Urbana – patrona winiarzy oraz liczne dzieci Bachusa – bachusiki, wesołe figurki, fundowane od kilku już lat przez instytucje, przedsiębiorstwa i osoby prywatne.

Przemysław Karwowski

Bibliografia:

Drozdek M. „Winnice i wzgórza winne wybranych majątków magnackich na Dolnych Łużycach w Lubuskiem”. Winiarz Zielonogórski nr 32 z kwietnia 2009 roku.

Kowalski T. Winiarskie akcenty w architekturze Zielonej Góry. Muzeum Ziemi Lubuskiej. Zielona Góra 2005.

Kuleba M., Enographia Thalloris, Zielona Góra: Fundacja GMV, 2013.

Kuleba M. Topografia winiarska Zielonej Góry, Zielona Góra: OPZL, 2010.