Na winiarskiej mapie Zielonej Góry jest szczególne miejsce. Miejsce wpisane w historię produkcji win musujących w Europie, a o którym niewiele przeczytamy w leksykonach winiarskich. Tym miejscem są budynki i piwnice przy ulicy S. Moniuszki 16 po byłej Lubuskiej Wytwórni Win, a wcześniej Grempler & Co. Początki wytwórni sięgają 19 lutego 1826 roku, kiedy to trzech wspólników: Carl Samuel Häusler (1787-1853), Friedrich August Grempler (1792/3-1869) i Friedrich Gottlob Förster (1804-1873) zawiązało spółkę, która dwa lat później oddała do użytku rozległe piwnice do leżakowania wina przy ówczesnej Hospitalstrasse 22-24. Można stwierdzić, że C. Häusler wniósł w nowe przedsięwzięcie wiedzę a A. Grempler z F. Försterem – ziemię i kapitał.

Sukces ma wielu ojców. I tak metoda produkcji win musujących ma ich dwóch – Francuza Dom Pierre’a Pérignona (1638-1715) i Anglika Christophera Merreta (1614-1695). Również – do pierwszeństwa produkcji niemieckich sektów pretendują dwie wytwórnie – spółka Häusler, Förster & Grempler z ówczesnego Grünbergu i firma Georga Christiana Kesslera (1787-1842) z Esslingen, także założona w 1826 roku. Tu warto zauważyć, że Carlo Gancia (1829-1897) w piemonckim Canelli dopiero od 1865 roku produkował metodą klasyczną i na skalę przemysłową pierwsze włoskie spumante a hiszpańska cava weszła do produkcji jeszcze siedem lat później.

Carl S. Häusler. Miedzioryt A.R. Brenoamoura, ok. 1846

Spółka w wymienionym wcześniej składzie funkcjonowała do 1834 roku, Häusler opuścił ją wtedy i zajął się w ówczesnym Hirschbergu prowadzeniem własnej firmy. Tam w 1845 roku wybudował winiarnię z magazynem mogącym pomieścić prawie 2000 okseftów wina. W 1850 roku na jej dachu, własnego i słynnego już wtedy pomysłu – wytrzymałej konstrukcji z tzw. cementu drzewnego – otworzył letnią restaurację otoczoną roślinnością, alejkami i pawilonami, z pięknym widokiem na Karkonosze.

Pozostali wspólnicy zatrudnili kilka lat później fachowca z Epernay w Szampani – Josepha J. F. Jourdana, a po jego śmierci kolejnego Francuza – Charles'a Debannes. W latach 40. XIX wieku poziom produkcji osiągnął poziom 50 tysięcy butelek, z czego jedna trzecia to było wino czerwone.

Już pierwsze wina musujące wprowadzone na rynek pod nazwami Grünberger Mousseux i Oeil de Perdrix zostały wysoko ocenione w ówczesnych publikacjach branżowych. Ich jakość i trwałość była zbliżona do produktów francuskich. Aby zdobyć rynek wytwórnia sprzedawała własne wyroby pod nazwami związanymi z Francją – Epernay, Reims czy Versenay. Dużym osiągnięciem okazał się brązowy medal dla zielonogórskiego sekta, jedynego niemieckiego wina musującego, jakie wyróżniono na Wystawie Światowej w Paryżu w 1855 roku. Kolejne medale przyniosły wystawy światowe w Londynie w 1862 roku i w Wiedniu w roku 1873.

Leżakownia wina musującego w wytwórni Grempler & Co. Butelki znajdują się w pulpitach do usuwania osadu drożdżowego na korek. Fot. ze zbiorów MZL w Zielonej Górze

Mimo dziewiętnastowiecznych publikacji podkreślających pionierstwo C. S. Häuslera, spór o pierwszeństwo produkcji niemieckich szampanów uważano za nierozstrzygnięty i obie firmy, G. C. Kessler & Co. i Grempler & Co., nawet w XX wieku, w dokumentach firmowych, a także na materiałach reklamowych stosowały dodatkowe określenie – älteste deutsche Sektkellerei – „najstarsza niemiecka wytwórnia win musujących”. Także niektóre powojenne niemieckie publikacje uważają tę sprawę za niewyjaśnioną, lub używają określenia gleichzeitig – „w tym samym czasie”, biorąc za początek wytwarzania identyczny rok założenia – 1826.

Wytwórnia z Grünbergu próbowała dodatkowo akcentować swoje pierwszeństwo umieszczając w reklamach sentencję: Pierwszym niemieckim sektem był sekt Gremplera, produkowany od 1824 roku. Ale jak wiemy, to niewiele pomogło. Zastanawiano się też nad wydaniem monografii, aby dobitnie udowodnić początki produkcji. A może wystarczyłoby bardziej rozpowszechnić wspomnienia C. S. Häuslera wydane pod tytułem: Aus meinem Leben. Eine biografische Skizze? Häusler opisał tam dokładnie początki produkcji win jabłkowych w 1821 roku, pierwszy rozlew w wersji musującej już rok później, kontakty z Zieloną Górą i zbiór winogron w 1824 roku, osobiście przez niego nadzorowany. To z tych owoców powstało pierwsze Grünberger Mousseux, które już leżakowało w momencie założenia spółki.

Kończąc wątek Häuslera warto podkreślić jego zasługi dla branży winiarskiej, które również zauważa niemiecka wikipedia tytułując go pionierem produkcji win musujących. Carl Häusler w pełni na to zasłużył, był bowiem prawdziwym self-made manem – człowiekiem zawdzięczający wszystko wyłącznie sobie. W odróżnieniu od wielu innych „pierwszych producentów wina musującego”, choćby G. C. Kesslera, C. Ganci czy Roberta A. Schlumbergera – twórcy pierwszego wina tego typu w Austrii, którzy karierę zawodową zaczynali od praktyki w Szampani.

F. A. Grempler umiera w 1869 roku, a jego udziały najprawdopodobniej przejmuje syn August junior. Cztery lata później, 7 grudnia, umiera ostatni wspólnik – założyciel, tajny radca handlowy F. Förster, a rozległe interesy rodziny Försterów kończy spektakularne bankructwo. Wytwórnia Förster & Grempler przyjmuje nazwę Grempler & Co.

Jubileuszowa winieta papieru firmowego wytwórni Grempler & Co. z okazji 100-lecia produkcji wina musującego. Zbiory MZL w Zielonej Górze

Od początku istnienia spółki winogrona do produkcji pochodziły z własnych winnic lub od zielonogórskich plantatorów, których do sprzedaży zachęcały ogłoszenia w lokalnej prasie. Preferowanymi odmianami były: pinot noir, traminer, sylvaner oraz chasselas blanc i rouge. W latach 80. XIX wieku, gdy przekroczono roczny pułap 15 000 hl win spokojnych i 200 000 butelek win musujących, zaczęto sprowadzać do kupażu wina z Szampanii, a także z niemieckich regionów winiarskich. Najbardziej znane marki zielonogórskich sektów to: Landkarte, Schwarze Karte oraz Jubiläum, które produkowano z okazji setnej rocznicy istnienia wytwórni. Dużą część produkcji stanowiły wyroby z etykietami projektowanymi pod zamówienia odbiorców. Oznaczano je jako tzw. Hausmarke – „marka domowa” lub Privat - Cuvee z dopiskiem Sonder -Füllung der ältesten deutschen Sektkellerei Grempler & Co., Grünberg i. Schl. – „napełniono specjalnie w najstarszej niemieckiej wytwórni win musujących Grempler & Co., Zielona Góra na Śląsku”. W zbiorach Muzeum Ziemi Lubuskiej znajduje się gruby album zawierający kolekcję etykiet zamówionych przez klientów z całego obszaru Niemiec.

W grudniu 1915 roku na skutek pożaru uległa zniszczeniu nadbudowa nad piwnicami wytwórni. Zabytkowa kondygnacja podziemna posłużyła za fundamenty nowych budynków, które zachowały się do dzisiaj. W 1918 roku spółkę osób fizycznych przekształcono w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Około 1920 roku rozpoczęto produkcję win owocowych, przede wszystkim jabłkowych. W 1940 roku firma stała się spółką akcyjną z poziomem produkcji sektów zbliżonym do 1 miliona butelek rocznie.

Budynek biurowy, główna brama wjazdowa na podwórze i wrota tłoczni wytwórni Grempler & Co. Zdjęcie współczesne. Fot. P. Karwowski

Ironią losu jest, że mimo zmian właścicieli – wytwórnie G. Ch. Kesslera i C. Ganci – funkcjonują do dzisiaj i szczycą się unikatowymi siedzibami. Piwnice w Esslingen są podziwiane w zabytkowym Speyrer Pleghof, a w Canelli – piwnice Braci Gancia nazywane też podziemną katedrą, w 2014 roku wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Niestety, po ogłoszeniu upadłości Lubuskiej Wytwórni Win w 1999 roku, nowy właściciel nie podjął dotychczasowej działalności. Duża cześć majątku została sprzedana, budynki biurowe wynajęto, a zabytkowe beczki rozproszono. Wielkie, zabytkowe piwnice pod winiarnią Grempler & Co stoją obecnie puste, zaniedbane i zapomniane.

W historii produkcji zielonogórskiego sekta, oprócz firmy Grempler & Co., na trwale zapisały się jeszcze dwie wytwórnie win musujących: Friedricha Augusta Briegera (1849-1918) oraz Alexandra Krumnowa. Pierwszą z nich założono w 1880 roku i ulokowano w nowo wybudowanych obiektach przy ulicy Burgstraße 21 – obecnie ulica Zamkowa 16. Ten narożny kompleks kilku połączonych ze sobą budynków zawierał pomieszczenia wytwórni win musujących, hurtowni win i winiarni. Tak też się firma się określała – Fritz Brieger Weinbau, Schaumweinkellerei, Wein-Großhandlung, Weinstuben. Potwierdzają to także informacje z książek adresowych z przełomu XIX i XX wieku, gdzie dodatkowo wspomniano o wyszynku prowadzonym latem w altanach ogrodowych znajdujących się na wewnętrznym dziedzińcu.

Fragment zabudowań byłej wytwórni F. Briegera z widocznym wjazdem na dziedziniec. Zdjęcie współczesne. Fot. P. Karwowski

Wina musujące wytwarzano metodą tradycyjną zarówno z winogron zbieranych z własnych winnic jak i skupowanych od lokalnych plantatorów. W 1917 roku wytwórnię przejęła na własność córka Fritza Briegera. W latach 30. XX wieku Weinhandlung Fritz Brieger, Inhaber Marta Gischke było filią firmy Becker & Braetz z Wrocławia mającą w ofercie oprócz własnych win musujących szereg win zielonogórskich.

Nazwisko „Krumnow” podobnie jak „Grempler” jest przykładem zachowania nazwy dobrze działającej firmy, mimo braku wśród właścicieli przedstawiciela rodziny założyciela. O życiu Alexandra Krumnowa wiemy niewiele. Jego nazwisko pojawia się kilkukrotnie w dokumentach Izby Handlowej i ogłoszeniach prasowych z końca XIX wieku. W 1879 roku miał on już wspólnika, którym prawdopodobnie był Otto Erler, gdyż w nazwie firmy pojawił się dopisek: „& Co.”. Kilka lat później spółka przejęła nieruchomości Jacoba Tiedemanna położone przy ulicy Polnisch-Kesseler Straße 7, obecnie plac Matejki 20/21.

Dom mieszkalny O. Erlera z przylegającymi do niego budynkami wytwórni A. Krumnow & Co. Zdjęcie współczesne. Fot. P. Karwowski

Tam w latach 1892-1893 wybudowano obiekty wytwórni zawierające tłocznię, fermentownię i piwnice przylegające do domu mieszkalnego O. Erlera. Firma, która stała się własnością O. Erlera i P. Baenscha szczyciła się złotymi medalami zdobytymi przez ich wyroby: koniak – na międzynarodowej wystawie w Pradze w 1894 roku oraz wino musujące – na wystawie jubileuszowej w Dreźnie pięć lat później.

W 1915 roku właścicielką Champagner-Fabrik, Cognac-Brennerei, Weinhandlung A. Krumnow & Co. była wdowa Bertha Erler, a w 1924 roku zabudowania nieczynnej wytwórni należały już do Schlesische Raiffeisen-Handels-A.-G., która udostępniła część piwnic stowarzyszeniu zielonogórskich winiarzy – Grünberger Winzerverein.

Przemysław Karwowski

Bibliografia

Ambrosi H., Becker H., Der deutsche Wein, München: Grafe und Unzer, 1978.

Bujkiewicz Z., Krajobraz materialny i społeczny Zielonej Góry od końca XVIII do połowy XX wieku, Zielona Góra: Archiwum Państwowe w Zielonej Górze, Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział w Zielonej Górze, 2003.

Clauß E., Das schlesische Weinland, Frankfurt am Main: P. Keppler, 1961.

Domine A., Wino, Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Olesiejuk, 2014.

Kuleba M., Enographia Thalloris, Zielona Góra: Fundacja GMV, 2013.